2017-ին լրացան Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Ա Հովսեփյանի ծննդյան 150, քահանայական ձեռնադրության 120, եպիսկոպոսական ձեռնադրության 100-ամյակները և վախճանի 65-րդ տարելիցը:
Գարեգին Ա Հովսեփյանն աստվածատուր շնորհներով օժտված անհատականություն էր և միշտ օրինակելի տիպար՝ մտավորականի, բանասերի, հոգևոր գործչի, հայագետի, խմբագրի, արվեստաբանի, ուսուցչի, աստվածաբանի, մեծատառով մարդու և հայի: Հայրապետական իր պատգամներով ու դավանած ազգային արժեքներով հայ իրականության մեջ նա դարձել է կոթողային դեմք, անհասանելի բարձունք, որի նշաձողին, հավաքական առումով, իմ ճանաչած գործիչներից ոչ ոք ցայսօր չի կարողացել հասնել:
Արամ Ա-ի արտահայտությամբ՝ «Կիլիկեան հայրապետական Ս. Աթոռի Գահին վրայ Գարեգին Յովսէփեան դարձաւ աստուածարեալ Հովուապետ ու մարգարէատեսիլ Հայրապետ, Շնորհալիներու Աթոռին վրայ՝ նոր Շնորհալի»:

• Գևորգ Յազըճյան

Լույս է տեսել Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի երևանյան գրասենյակի նախագահ, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի հեղինակային «Հայաստանի պատմություն» մատենաշարի երկրորդ՝ «Սալմաստ» հատորը: Մատենաշարն ընդգրկելու է խորհրդանշական 36 հատոր, այնքան, որքան մեսրոպյան այբուբենի տառերն են:
Այստեղ այնպիսի մասունքներ են փրկվել անհայտությունից կամ մոռացությունից, որոնց գիտական, պատմական, աշխարհագրական, մշակութային, ժողովրդագրական, ազգագրական և այլ արժեքներ անանց են: Հանրագիտարանային նշանակության այս մատենաշարն իսկապես գանձարան է դառնալու ապագա ուսումնասիրողների համար: Միայն թե շուտ հայտնվեն մեկենասներ՝ այս անկրկնելի ծրագիրն իրականացնելու համար:

• Սամվել Կարապետյան

Անհատներ կան, որոնց մասին խոսելիս որքան էլ փնտրում ես գերադրական աստիճանի ածական-մակդիրներ, միևնույն է, ներքուստ զգում ես, որ դրանք ամբողջությամբ չեն արտահայտում ասելիքիդ բովանդակությունը: Նման դեպքերում մի կողմ եմ դնում մայրենիի զինանոցը և մտքերս ձևակերպում անպաճույճ՝ առանց որակումների:
Երջանկահիշատակ պատմաբան Պետրոս Հովհաննիսյանի պարագայում հատկապես այդպես է: Նրա թե՛ գրավոր, թե՛ բանավոր խոսքն այնքան պարզ էր ու միաժամանակ այնքան խոր, որ հիանում էիր նյութի նրա իմացությամբ, ասելիքի հստակությամբ, հարուստ բառապաշարով: Եվ այդ ամենն անում էր առանց ավելորդ ճիգերի. բառեր չէր փնտրում, դրանք առատորեն հոսում էին նրա հանդարտ ու հիմնավոր խոսքում:

• Ալբերտ Իսոյան
• Անդրանիկ Հովհաննիսյան

Ստամբուլի Սահակյան-Նունյան վարժարանի հիմնադրման կեսդարյա հոբելյանին նվիրված միջոցառումները Սամաթիա թաղամասում տոնական մթնոլորտ են ստեղծել համայնքի կյանքում, գրում է պոլսահայ մամուլը: Կրթօջախի հոբելյանական հանդիսությունների վերջին ձեռնարկը նվիրված էր Հրաչյա Աճառյանի հիշատակի ոգեկոչմանը:
Այդ միջոցառումներին մասնակցելու համար Երևանից հրավիրվել է ականավոր լեզվաբանի նույնանուն թոռը՝ Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի աշխատակից Հրաչյա Աճառյան կրտսերը:

• Հրաչյա Աճառյան

Հայկական հարցում ԱՄՆ-ի քաղաքականության մասին խոսելիս անմիջապես հիշում ենք նախագահ Վուդրո Վիլսոնին ու նրա վարած քաղաքականությունը. նա այս երկրի պատմության մեջ թերևս միակ նախագահն էր, որ հայամետ էր, ավելի ճիշտ՝ արդարադատ էր…
Ինչպե՞ս է ԱՄՆ-ն առնչվել Հայկական հարցին և Հայոց ցեղասպանության հետևանքները վերացնելու խնդրին: Ինչո՞ւ էին ԱՄՆ-ի հանրապետականները դեմ Վիլսոնի «14 կետերին»:
Վիլսոնի «14 կետերը», ԱՄՆ-ի մանդատը, Սևրի պայմանագիրը, Իրավարար վճիռը… Բարոյական և իրավական գնահատականների նախանձելի փունջ է…

• Ռաֆայել Թադևոսյան

Երիտթուրքական եռապետության պարագլուխներից Էնվերն ու Ջեմալը կասկածելի բարեկամական հարաբերությունների մեջ էին նոր գիշատիչների՝ բոլշևիկյան Ռուսաստանի հետ: 1920 թ. օգոստոսի 24-ին ռուսները ճանաչեցին թուրքական «Ազգային ուխտը»: Պովոլժիեում սարսափելի սովի ամիսներին Ռուսաստանն ահռելի ֆինանսական օգնություն էր ցույց տալիս Թուրքիային… Պատմության մեջ երբևէ չլսված բան…
Քեմալա-բոլշևիկյան սիրախաղի դափնեպսակը Կարսի պայմանագիրն էր:
ՌԴ-ն թղթի վրա ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը: Իսկ ի՞նչ պետք է այսօր անի՝ Հայոց ցեղասպանության հետևանքները վերացնելու համար:

• Ռաֆայել Թադևոսյան

Հայկական հարցի արդարացի լուծման ճանապարհին չվճարված բարոյական մեծ պարտք ունեն հատկապես դաշնակից հորջորջվող բոլոր այն երկրները, որոնք ժամանակին այն ծամոն դարձրին իրենց բերաններում ու ցայսօր որոճում են. ոչ կուլ տալ են կարողանում, ոչ էլ դրանից ազատվել: Հատկապես աշխարհաքաղաքականության մեջ բարոյական և իրավական պարտք կոչվածների նկատմամբ շատ մեծ վերապահում ունեմ, որովհետև, Գարեգին Նժդեհի պատկերավոր արտահայտությամբ, ուժն է ծնում իրավունք: Բայցևայնպես, փորձենք պատկերացնել, որ բարոյական պարտք նորմը զուտ փիլիսոփայական հասկացություն չէ, այն կիրառելի է նաև իրավական դաշտում: Սկսենք Ռուսաստանից:
Վերջինս, թեև փոխել է հասարակական կացութաձևեր, միևնույն է, յուրաքանչյուր նոր ֆորմացիայում եղել է և է՛ նախորդի իրավահաջորդը:

• Ռաֆայել Թադևոսյան

Սփյուռքահայ որևէ համայնքի մասին անաչառ տպավորությունները հնարավորություն են տալիս ճիշտ պատկերացում կազմելու տվյալ գաղթավայրի մասին, այսինքն՝ ծանոթանալու նրա ազգային, կրթամշակութային կյանքին, գրահրատարակչական գործին և այլն, մի խոսքով՝ հայապահպանության նպատակով ձեռնարկված միջոցառումներին:
Այսօր կծանոթացնենք պատմաբան և հրապարակախոս Գևորգ Յազըճյանի եգիպտոսյան տպավորություններին: Նա առաջին անգամ է եղել Եգիպտոսում, թեև կարճ ժամանակով, բայց փորձառու աչքով է դիտել ու զննել եգիպտահայ կյանքը:

• Գևորգ Յազըճյան

Արշալույսցի խաչքարագործ վարպետ Ռուբեն Նալբանդյանը յուրօրինակ լուծում է գտել հայոց ոգեղեն հաղթանակների համար: Նրա գործերը հայտնի են գրեթե ամբողջ աշխարհում: Ռուբեն Նալբանդյանը շուրջ 1050 խաչքարի հեղինակ է, որոնք տեղ են գտել աշխարհի տարբեր զուգահեռականներում: 2011 թվականին խաչքար է տեղադրվել Հոռն հրվանդանում՝ Խաղաղ և Ատլանտյան օվկիանոսների սահմանաբաժանին՝ «Մեր մոլորակի անմեղ զոհերի հիշատակին» մակագրությամբ: Վարպետ Ռուբենի  արհեստանոցում կերտվում են նաև հայ ազգային-ազատագրական պայքարի դասական ու մերօրյա շրջանների հերոսների արձանները:

• Ռուբեն Նալբանդյան

Շուշան Սիրույանը սովորելու նպատակով արտերկրից Երևան եկած այն երջանիկներից է, որոնք իրենց ուսումնառության տարիներին՝ 1980-ական թթ. վերջերին, հայրենիքում էին և տեսան մեր ազգային վերազարթոնքը: Ո՛չ միայն տեսան: Նրանք ամուր կանգնեցին մայր հողի վրա, վստահ, որ սա՛ է իրենց միակ ու վերջին հանգրվանը, որ ամեն տեղ կարելի է ապրել ժամանակավոր՝ բացի տնից, ինչպես ասում էր ռուս մեծ դասականը՝ Լև Տոլստոյը:
Շուշանն այստեղ էլ հանդիպել է իր կյանքի ապագա ընկերոջն ու արմատներ ձգել հայրենիքում: Նրանք ստեղծել են իսկապես օրինակելի ընտանիք: Նրանք այստեղ ամեն ինչ են անում՝ նպաստելու համար մեր պետականության կայացմանն ու հայապահպանությանը:

• Շուշան Սիրույան

Հայ ազատամարտի պատմության մեջ Նիկոլ Դումանին համարել են հարձակողական մարտավարության հիմնադիրը: Ըստ նրա՝ պաշտպանվողականությունը միշտ չէ խրախուսելի, և հարկավոր է մերթ ընդ մերթ կիրառել պատժիչ գործողություններ: Շատ լավ ճանաչելով թուրքին ու քրդին՝ նա համոզված էր. «Ինչ էլ լինի, թե՛ թշնամուն և թե՛ բարեկամին հարգանք ու պատկառանք ներշնչողը, դժբախտաբար, դեռ կոպիտ ուժն է: Եվ մի ազգ, եթե ուզում է մնալ հարգված, եթե չի ուզում կորչել, պետք է լինի զենքի ընդունակ. միշտ պետք է լինի կազմ ու պատրաստ ինքնապաշտպանության համար, մանավանդ` քաղաքական ցնցումների պահերին»:

• Հովիկ Գրիգորյան

1960-ական թթ-ի կեսերից Երևանի Վալերի Բրյուսովի անվան ռուսաց և օտար լեզուների ինստիտուտը (այժմ՝ պետական լեզվաբանական համալսարան) կազմակերպել  է 10-ից ավելի Բրյուսովյան ընթերցումներ, որոնց մասնակցել են ոչ միայն հայ մասնագետներ: Գրականագետների քննարկած հարցերը, անշուշտ, համամարդկային նշանակություն ունեն, որովհետև Բրյուսովի սխրանքը սոսկ գրական նախաձեռնության արդյունք չէր, այլ եղեռնագործ բարբարոսի ձեռքը բռնելու կոչ՝ հանուն ինքնատիպ մշակույթ ստեղծած հայ ժողովրդի փրկության: Եվ այն հանգամանքը, որ Վալերի Բրյուսովի կազմած «Հայկական պոեզիա…» ժողովածուն բազմիցս վերահրատարակվել է, մեծագույն երախտագիտություն է առ մարդասեր բանաստեղծը և խոնարհում նրա անկրկնելի սխրանքի առաջ:

• Միքայել Ամիրխանյան 

Ժամանակին, երբ Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը հոշոտվում էին թուրքերի ճիրաններում, երբ դրված էր հայ ժողովրդի լինել-չլինելու հարցը, Բրյուսովը դարձավ հայերի հոգևոր պաշտպանը: Նրա կազմած «Հայ պոեզիան հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը» անթոլոգիան, գերազանցելով իր սկզբնական՝ գեղարվեստական նպատակը, ձեռք է բերել պատմական նշանակություն: Ի՞նչն էր Բրյուսովին հանգեցրել «Հայկական պոեզիա…» ժողովածուի ստեղծմանը: Ի՞նչ խնդիր էր դրել իր առաջ ռուս բանաստեղծը և ինչպե՞ս այն լուծեց: Սրանք առանցքային հարցեր են, որոնք անցնող հարյուրամյակի ընթացքում հետաքրքրել ու շարունակում են հետաքրքրել ոչ միայն մասնագետներին:

• Միքայել Ամիրխանյան

 Արծվի Բախչինյանի «Այլաստանցի Մուչիկ հայաստանցին» վիպակի վաճառքից  հավաքված գումարը տրամադրվել է ՀՀ բանակին: Վիպակի հերոսները մեր ժամանակակիցներն են, ապրում են մեզ հետ՝ մեր կողքին, նրանցից շատերին նույնիսկ ճանաչում ենք: Այնտեղ արտացոլված են մեր կյանքի մի շարք արատավոր երևույթներ, գործողությունները տեղի են ունենում Հայաստանում և, հեղինակի արտահայտությամբ, այլաստանում. դրանք մեր իրականության վերջին քառորդ դարի հայելային անդրադարձն են, շոշափված հարցերը՝ արդիական, հաճախ՝ ցավոտ, որոնց պատասխանները ընթերցողն էլ լավ գիտե, սակայն իրավիճակը չի շտկվում, չի փոխվում: Եվ այս ամենի մասին հեղինակը խոսում է թեթև, առանց ավելորդ կրքերի, հաճախ՝ հումորով:

2012 թվականին «Հայաստան» հրատարակչությունը մի շնորհակալ գործ ձեռնարկեց, որն ավարտին հասցնելու համար պահանջվեց 5 տարի: Սկսեց հրատարակել ֆրանսահայ անվանի գրող և թարգմանիչ Մովսես Պչաքճյանի «Երկերու լիակատար ժողովածու» բազմահատորյակը: 8 հատոր: Ցավոք, Մովսես Պչաքճյանը ֆիզիկապես այլևս մեզ հետ չէ և չի տեսնի ակադեմիական հրատարակություն հիշեցնող իր այս ժողովածուն, որը սփյուռքահայ գրողի համար, հիրավի, մեծագույն նվաճում է, որի համար պարտք ենք նաև «Հայաստան» հրատարակչությանը:

• Վահագն Սարգսյան
• Մերուժան Տեր-Գուլանյան
• Մարգար Շարաբխանյան

18-րդ դարի սկզբին Մխիթար Սեբաստացի անունով աստվածընտիր մի այր հայոց պետականության բացակայության պայմաններում, օտար երկնքի տակ, ասես ստանձնելով կրթության, գիտության ու մշակույթի նախարարությունների գործառույթներ, ձեռնարկեց ազգանվեր մի գործ, որը հնարավոր չէ արժևորել սովորական արտահայտություններով: Քիչ է անգամ այդ նվիրյալին մարդ-ինստիտուտ անվանելը: Իր արժանի համակիրների ու գաղափարակիցների հետ Մխիթար Սեբաստացին սկսեց զարգացնել հայագիտությունը, առանց չափազանցության, դասական՝ ակադեմիական մակարդակով:

• Աշոտ Մելքոնյան
• Արծվի Բախչինյա

Վերջին տարիներին հայտնվել է գրամոլների մի շերտ, որն աշխարհարարման պահից բանական մարդու ստեղծած բոլոր արժեքները, քաղաքակրթության ու մշակույթի դաշտում բոլոր նվաճումները վերագրում է միմիայն հայերիս, մեզանով է պայմանավորում աշխարհի սկիզբն ու վախճանը:
Բարեբախտաբար, հնագիտական պեղումները, համապատասխան գիտական եզրահանգումներով, վաղ թե ուշ, վիճելի շատ հարցերի են պատասխանում, և չարժե գիտությունից առաջ ընկնել ու ցանկալին ներկայացնել որպես իրականություն: Հայոց գերհարուստ պատմությունն ավելորդ զանգուլակների կարիք չունի: Դա աղքատի հոգեբանություն է… Իսկ պատմաշինությունը ո՛չ միայն անշնորհակալ գործ է, այլև մեզ՝ հայերիս, վայել չէ…

• Աշոտ Մելքոնյան

Հերթական անգամ Երևան է այցելել Փարիզի «Չոպանյան» ինստիտուտի ատենապետ, «Սիժեստ» հրատարակչության և «Europe et Orient» («Եվրոպա և Արևելք») ֆրանսերեն հանդեսի տնօրեն Վարուժան Սիրապյանը: Պոլսահայ մեր հայրենակիցը Ֆրանսիա տեղափոխվելուց հետո զբաղվում է քաղաքական և մշակութային գործունեությամբ: 2001 թ. առաջին անգամ ՀՀ այցելելուց հետո մեկընդմիշտ կապվել է Մայր հայրենիքի հետ: Այսինքն՝ նա զբոսաշրջիկի կարգավիճակով չի գալիս հայրենիք, այլ աշխատում է կարելվույն չափ օգտակար լինել երկրին: 

• Վարուժան Սիրապյան

 1919-20 թթ. Կարսի քաղաքացիական նահանգապետ գեներալ Ստեփան Ղորղանյանն իր անտիպ հուշերում նաև վերլուծում է հանրապետությունում ստեղծված քաղաքական, ռազմական, հասարակական, տնտեսական, բարոյահոգեբանական կացությունը, հատկապես 1920 թ. հոկտեմբերի վերջին և նոյեմբերի սկզբին հայկական բանակի կազմալուծման և երկիրը թուրքերին առանց դիմադրության զիջելու հանգամանքներն ու պատճառները, որն էլ փաստացի հանգեցրեց այդ ժամանակվա հայկական փխրուն պետականության անկմանը:
Ստեփան Ղորղանյանի հուշերում կարելի է գտնել այսօր էլ մեզ հուզող բազմաթիվ արդիական հարցերի պատասխաններ: 

• Վլադիմիր Հարությունյան 

Այս շարքի մեր նախորդ երեք զրույցներում Հայոց ցեղասպանությանը մեղսակից երկրներից ներկայացրինք Գերմանիային՝ գլխավոր մեղսակցին, և Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ոչ բարով մեզ դաշնակից Անտանտի տերություններից Մեծ Բրիտանիայի ու Ֆրանսիայի վարած քաղաքականությունն այդ տարիներին՝ ընդհանրապես, Հայոց ցեղասպանության շրջանում՝ մասնավորապես: Այսօր հերթը Ռուսաստանինն է, որին նույնպես համարում էինք և այսօր էլ համարում ենք բարեկամ երկիր՝ մոռանալով, որ այլ են գերտերությունների քաղաքական շահերը: Դրանք ոչ մի կապ չունեն ռոմանտիկայի հետ…

• Ռաֆայել Թադևոսյան

19-20-րդ դարերում Ֆրանսիայի վարած քաղաքականությունը Հայկական հարցում ինչո՞վ էր տարբերվում իր հարևանի՝ Մեծ Բրիտանիայի վարած քաղաքականությունից:
Հետպատերազմյան տարիներին Հայկական հարցի կրախի և ՀՀ-ի դեմ քեմալական ագրեսիայի գործում ծանրակշիռ ներդրում ունի Ֆրանսիան: Իսկ գերտերություններն այնքա՜ն գծուծ էին հայերին օգնելու հարցում, ինչը հատկապես դրսևորվեց Սան Ռեմոյի խորհրդաժողովում: Ի՞նչ էր տալիս դաշնակիցներին Արևելքում փոքր ժողովուրդների պաշտպանի կեղծ վարկը: 

• Ռաֆայել Թադևոսյան 

Մեծ Բրիտանիան վարել և վարում է թրքամետ քաղաքականություն՝ ընդդեմ Ռուսաստանի: Եվ թեև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Անտանտի երկրների կազմում էր, ոչ բարով՝ մեր դաշնակիցը, սակայն մատը մատին չխփեց կասեցնելու համար հայերի բնաջնջումն իրենց բնօրրանում:
«Բրիտանական կառավարության քաղաքականությունը ճակատագրական անխուսափելիությամբ հանգեցրեց 1895-97 և 1909 թթ. սոսկալի սպանդին և 1915 թ. զարհուրելի կոտորածին» վարչապետ Դեյվիդ Լլոյդ Ջորջի երկերեսանի արտահայտությունը բրիտանական ցինիզմի հերթական դրսևորումներից է…

• Ռաֆայել Թադևոսյան

Ռազմական պատմաբան Ռաֆայել Թադևոսյանը «Հայոց մեծ եղեռն. տասը հարց և ինը պատասխան» ուսումնասիրության մեջ քննել է մի շարք արդիական և մեր երկրի արտաքին քաղաքականության համար անչափ կարևոր հարցեր: Հայոց ցեղասպանության հարցը մեր պետության արտաքին քաղաքականության առաջնահերթություններից է: Ավելի քան 100 տարի այդ թնջուկը ոչ միայն չի՛ լուծվել, ոչ միայն չե՛նք կարողացել լուծել, այլև դարձել է մեր էության անբաժանելի մասը, որի հետևանքները կրում ենք և դեռ կրելու ենք բազմաթիվ առումներով: Դա շուտ լուծվող հարց չէ, իսկ մենք պարտավոր ենք հասնել դրա լուծմանը: Ե՞րբ: Չե՛մ կարող ասել: Բայց պարտավո՛ր ենք լուծել: Ինչպե՞ս: Երևի թե արժանապատվություն ունեցող յուրաքանչյուր ոք գիտե դրա պատասխանը…

• Ռաֆայել Թադևոսյան 

Վենետիկի ծերակույտի 1717 թվականի սեպտեմբերի 8-ի հրովարտակով` քաղաքամերձ Սուրբ Ղազար կղզին շնորհվել է Մխիթարյան միաբանությանը: Նապոլեոն Բոնապարտի նվաճողական քաղաքականության շրջանում, երբ գրավված Իտալիայում փակվում էին եկեղեցիները, Մխիթարյանների վանքը ոչ միայն շարունակում է իր բնականոն կյանքը, այլև միաբանությունը 1810-ին ստանում է հատուկ կարգավիճակ՝ հայկական ակադեմիա: Հայագիտության ոլորտում Մխիթարյան միաբանության ներդրումն անուրանալի է. Մխիթարյանները ոչ միայն սկզբնավորեցին այս ոլորտը, այլև ստեղծեցին գիտական ցայսօր անանց արժեքներ…

• Աելիտա Դոլուխանյան