1919-20 թթ. Կարսի քաղաքացիական նահանգապետ գեներալ Ստեփան Ղորղանյանն իր անտիպ հուշերում նաև վերլուծում է հանրապետությունում ստեղծված քաղաքական, ռազմական, հասարակական, տնտեսական, բարոյահոգեբանական կացությունը, հատկապես 1920 թ. հոկտեմբերի վերջին և նոյեմբերի սկզբին հայկական բանակի կազմալուծման և երկիրը թուրքերին առանց դիմադրության զիջելու հանգամանքներն ու պատճառները, որն էլ փաստացի հանգեցրեց այդ ժամանակվա հայկական փխրուն պետականության անկմանը:
Ստեփան Ղորղանյանի հուշերում կարելի է գտնել այսօր էլ մեզ հուզող բազմաթիվ արդիական հարցերի պատասխաններ: 

• Վլադիմիր Հարությունյան 

Այս շարքի մեր նախորդ երեք զրույցներում Հայոց ցեղասպանությանը մեղսակից երկրներից ներկայացրինք Գերմանիային՝ գլխավոր մեղսակցին, և Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ոչ բարով մեզ դաշնակից Անտանտի տերություններից Մեծ Բրիտանիայի ու Ֆրանսիայի վարած քաղաքականությունն այդ տարիներին՝ ընդհանրապես, Հայոց ցեղասպանության շրջանում՝ մասնավորապես: Այսօր հերթը Ռուսաստանինն է, որին նույնպես համարում էինք և այսօր էլ համարում ենք բարեկամ երկիր՝ մոռանալով, որ այլ են գերտերությունների քաղաքական շահերը: Դրանք ոչ մի կապ չունեն ռոմանտիկայի հետ…

• Ռաֆայել Թադևոսյան

19-20-րդ դարերում Ֆրանսիայի վարած քաղաքականությունը Հայկական հարցում ինչո՞վ էր տարբերվում իր հարևանի՝ Մեծ Բրիտանիայի վարած քաղաքականությունից:
Հետպատերազմյան տարիներին Հայկական հարցի կրախի և ՀՀ-ի դեմ քեմալական ագրեսիայի գործում ծանրակշիռ ներդրում ունի Ֆրանսիան: Իսկ գերտերություններն այնքա՜ն գծուծ էին հայերին օգնելու հարցում, ինչը հատկապես դրսևորվեց Սան Ռեմոյի խորհրդաժողովում: Ի՞նչ էր տալիս դաշնակիցներին Արևելքում փոքր ժողովուրդների պաշտպանի կեղծ վարկը: 

• Ռաֆայել Թադևոսյան 

Մեծ Բրիտանիան վարել և վարում է թրքամետ քաղաքականություն՝ ընդդեմ Ռուսաստանի: Եվ թեև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Անտանտի երկրների կազմում էր, ոչ բարով՝ մեր դաշնակիցը, սակայն մատը մատին չխփեց կասեցնելու համար հայերի բնաջնջումն իրենց բնօրրանում:
«Բրիտանական կառավարության քաղաքականությունը ճակատագրական անխուսափելիությամբ հանգեցրեց 1895-97 և 1909 թթ. սոսկալի սպանդին և 1915 թ. զարհուրելի կոտորածին» վարչապետ Դեյվիդ Լլոյդ Ջորջի երկերեսանի արտահայտությունը բրիտանական ցինիզմի հերթական դրսևորումներից է…

• Ռաֆայել Թադևոսյան

Ռազմական պատմաբան Ռաֆայել Թադևոսյանը «Հայոց մեծ եղեռն. տասը հարց և ինը պատասխան» ուսումնասիրության մեջ քննել է մի շարք արդիական և մեր երկրի արտաքին քաղաքականության համար անչափ կարևոր հարցեր: Հայոց ցեղասպանության հարցը մեր պետության արտաքին քաղաքականության առաջնահերթություններից է: Ավելի քան 100 տարի այդ թնջուկը ոչ միայն չի՛ լուծվել, ոչ միայն չե՛նք կարողացել լուծել, այլև դարձել է մեր էության անբաժանելի մասը, որի հետևանքները կրում ենք և դեռ կրելու ենք բազմաթիվ առումներով: Դա շուտ լուծվող հարց չէ, իսկ մենք պարտավոր ենք հասնել դրա լուծմանը: Ե՞րբ: Չե՛մ կարող ասել: Բայց պարտավո՛ր ենք լուծել: Ինչպե՞ս: Երևի թե արժանապատվություն ունեցող յուրաքանչյուր ոք գիտե դրա պատասխանը…

• Ռաֆայել Թադևոսյան 

Վենետիկի ծերակույտի 1717 թվականի սեպտեմբերի 8-ի հրովարտակով` քաղաքամերձ Սուրբ Ղազար կղզին շնորհվել է Մխիթարյան միաբանությանը: Նապոլեոն Բոնապարտի նվաճողական քաղաքականության շրջանում, երբ գրավված Իտալիայում փակվում էին եկեղեցիները, Մխիթարյանների վանքը ոչ միայն շարունակում է իր բնականոն կյանքը, այլև միաբանությունը 1810-ին ստանում է հատուկ կարգավիճակ՝ հայկական ակադեմիա: Հայագիտության ոլորտում Մխիթարյան միաբանության ներդրումն անուրանալի է. Մխիթարյանները ոչ միայն սկզբնավորեցին այս ոլորտը, այլև ստեղծեցին գիտական ցայսօր անանց արժեքներ…

• Աելիտա Դոլուխանյան

Մի շարք օտար գործիչներ պատմության ընթացքում բազմաթիվ գրավոր տեղեկություններ են թողել հայ ռազմիկի հատկանիշների մասին: Սակավաթիվ են, իհարկե, հնագույն շրջանի աղբյուրները: Այդ արձանագրություններն ամենևին էլ մտադրություն չեն ունեցել վերհանելու և պանծացնելու հայ մարտիկին, մանավանդ, եթե այդ գրառումների հեղինակները թագավորներ են: Նրանք պարզապես փորձել են նվաճել Հայկական լեռնաշխարհը և մշտապես հանդիպել են ժամանակի լավագույն զենքերով զինված հայ պաշտպանների դիմակայությանը: Եթե ավելի ուշ ժամանակներում անգամ նրանք կարողացել են տիրել հայոց հայրենիքին, գրավոր վկայել են, թե որքան դժվար էր հայ զինվորին հաղթելը…

• Անժելա Տերյան

Սփյուռքահայ գործիչ Կարո Հակոբյանը մաթեմատիկոս է, համակարգչային ոլորտի մասնագետ և տասնամյակներ շարունակ զուգահեռաբար զբաղվում է նաև հասարակական գործունեությամբ:  Դեռ երիտասարդ տարիքից մտնելով ազգային-հասարակական դաշտ՝ նա հիմնադրել և ղեկավարել է հայկական մշակութային կազմակերպություններ, հրատարակել թերթեր: Իսկ 2003-ին հիմնադրած Եվրոպայի հայերի համագումարի նպատակը ոչ միայն այնտեղ բնակվող հայության ազգային, մշակութային և հասարակական շահերը պաշտպանելն ու զարգացնելն է, այլև Հայկական հարցի լուծմանը յուրովսանն նպաստելը: 

Երկրաշարժից հետո բոլորս էինք կարծում, որ սփյուռքի մեր հայրենակիցները կարճ ժամանակամիջոցում կծաղկեցնեն մեր երկիրը՝ իրենք էլ դառնալով հայրենաբնակներ: Բայց անկախության ալիքի վրա իշխանության եկածների ախորժակներն անսպառ էին, իսկ գրպանները՝ անտակ: Անսպառ չէին, սակայն, արտերկրի մեր հայրենակիցների համբերությունն ու վստահությունը սրանց նկատմամբ: Շուտով նրանց մի մասը՝ առավել խաբվածները, ընդմիշտ հրաժեշտ տվեց իր երազանքներին: 
Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ… 

• Հովհաննես Ստեփանյան

Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի երևանյան գրասենյակի նախագահ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի առաքելությունը միտված է հայրենաճանաչությանը. այդ նպատակին են ծառայում նրա հրատարակած բոլոր աշխատությունները, ղեկավարած կազմակերպությունը:  Նրա հեղինակային «Հայաստանի պատմություն» մատենաշարն ընդգրկելու է խորհրդանշական 36 հատոր, այնքան, որքան մեսրոպյան այբուբենի տառերն են: 
Սամվել Կարապետյանի նպատակը հայ մարդուն Հայրենիքի պատմությունը գավառ առ գավառ, գյուղ առ գյուղ ծանոթացնելն է: Իսկապես, հայրենաճանաչության դասընթաց: Մատենաշարը սկսվում է Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի Հայոց ձոր գավառի պատմությամբ:

• Սամվել Կարապետյան 

Էդվարդ Աթայանի գիտական ժառանգությունը բովանդակում է մի քանի բնագավառ՝ լեզվաբանություն, նշանագիտություն, փիլիսոփայություն, հոգեբանություն: Որպես ազատ մտածող գիտնական՝ այս ոլորտները նա կապել է ազատության սկզբունքներով՝ առանց որևէ տեսության շրջանակում ինքն իրեն կաղապարելու և կաշկանդելու: Նշանագիտությունն ու փիլիսոփայությունը նրա գործերում միահյուսված են, որին նա եկել է լեզվաբանության ուղիով: Եվ դա բնական է, որովհետև, ըստ Էդվարդ Աթայան գիտնականի, «լեզուն աշխարհի մի մասն է, և միաժամանակ ինչ-որ տեղ աշխարհն էլ լեզու է»:

• Աշոտ Աբրահամյան, Դավիթ Գյուլզադյան, Դավիթ Մոսինյան 

Մեզանից շատերը, որ Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի կամ տարածված օտար հապավմամբ՝ ԱՍԱԼԱ-ի ժամանակակիցն են կամ հասակակիցը, ոմանք էլ ավելի երիտասարդ են, մամուլի հրապարակումներից կցկտուր տեղեկություններ են քաղել այս գաղտնի կազմակերպության մասին կամ կարդացել են հազիվ մեկ ձեռքի մատների վրա հաշվվող հրատարակված գրքեր, որոնք գրվել են տարբեր նկատառումներով: Կարո Վարդանյանի «Պայթյուններ Թուրքիայում և… ոչ միայն. ASALA-ն՝ ներսից» իրապատում վեպում ներկայացված են բանակի չբացահայտված անդամներից մեկի տեղեկությունները: «Ես չգիտեմ՝ ինձ որքան կյանք է մնացել ապրելու: Գիտեմ միայն, որ առնվազն հարյուր անգամ հրաշքով եմ խույս տվել մահից կամ անխուսափելի ձերբակալությունից: Հիմա մտածում եմ, որ արդար չի լինի իմացածս հետս տանել»,– ասել է նա:

• Կարո Վարդանյան

Դորա Սաքայանը գերմաներեն հրատարակել է «Նրանց քշում են դեպի անապատները…» ("Man treibt sie in die Wüste") գիրքը, որը Մեծ եղեռնի մասին իրավական արժեք ունեցող վավերագրություն է, ականատեսների վկայություններ, ցուցմունքներ, որոնք պատմության հիշողությանն են հանձնել Հայոց ցեղասպանության տարիներին Բաղդադ-Բեռլին երկաթուղու ճարտարագետ-շինարար շվեյցարացի Ֆրից Զիգրիստն ու նրա կինը՝ Կլարա Հիլթին:
Ցայսօր հրատարակվել են Հայոց ցեղասպանության բազմաթիվ օտար ականատեսների հուշագրություններ՝ տարբեր լեզուներով: Իսկ կոտորածների մասին օրագրությունները, որպես կանոն, հազվադեպ են, և այն էլ միայն որոշակի օրերի ընդգրկմամբ: 1915-17-ին՝ երեք տարի շարունակ, Կլարա Զիգրիստ-Հիլթին ամեն օր կեղեքվելով գրառել է իր տեսածն ու ապրածը:

• Դորա Սաքայան

Մենք այսօր էլ ամբողջությամբ չենք գիտակցում անկախության գինը և ռուսամետ ենք կամ արևմտամետ… Այսօր էլ մեր հասարակության մեջ կան շերտեր, որոնք դեռ չեն կարողանում հասկանալ՝ թե՛ այն ժամանակ, թե՛ 1991-ին մենք ցանկանո՞ւմ էինք անկախանալ, թե՞ անկախությունը մեզ պարտադրվեց: Թվում է, թե 1991-ին մարդիկ մեքենաբար են կողմ քվեարկել Անկախության հռչակագրին: Այսօր էլ հարցերի հարցը նույնն է՝ հայ ազգին անկախ պետականություն պե՞տք է, թե ոչ: Եթե պետք է, ապա ինչո՞ւ է մեր ժողովուրդը խոշոր հաշվով այսքան օտարամետ…

• Վլադիմիր Հարությունյան

Ժողովրդական ավանդական խոսք կա. «Սեպը սեպով են հանում»: Եթե ժամանակին ականջալուր լինեինք այս իմաստնությանը, թույլ չէինք տա, որ այդ սեպը խրեին մեր հայրենիքի մարմնի մեջ, ու այսպես չէինք մոլորվի… Ժամանակները շատ բարդ էին, հասկանալի է, բայց մենք մեր ձեռքով իրականացրինք օտարների նպատակները՝ ինքնակործանման ճանապարհով… Մյուս կողմից էլ՝ ժամանակները միշտ են բարդ ու խառնակ՝ քաղաքագիտություն չունեցող, դիվանագիտություն չունեցող, ազգային ծրագիր չունեցող հանրությունների համար, և անհեթեթ ու պարզապես ծիծաղելի է նման դեպքերում ուրիշներին մեղադրելը…

• Վլադիմիր Հարությունյան

Այն, ինչ տեղի ունեցավ Խորհրդային Միությունում ստալինյան բռնապետության օրոք, վերացականորեն վերագրվեց երկրում ստեղծված անհատի պաշտամունքին: Ասես Ստալինը միակ հրեշն էր այդ միջավայրում, իսկ նրան շրջապատողներն անմեղ գառներ էին… Իրականում «անհատի պաշտամունք» արտահայտությամբ փորձեցին մեղքը բարդել մի որոշակի անհատի վրա՝ պատասխանատվությունից ազատելով կոմունիստական կուսակցությանն ու նրա վարչախմբին:
Իսկ վարչակարգը դաժան էր իր ծննդյան իսկ պահից… 

• Հարություն Մարության

Կովկասցի թաթար կոչվող հանրությունը «քաղաքակրթական» հատուկ առաքելություն ունի, առաքելություն, որը նա ամեն օր է իրականացնում: Բնիկների մշակութային հետքերը երկրի երեսից ջնջելը, այսինքն՝ այդ ժողովուրդների պատմամշակութային անձնագրերը ոչնչացնելը, սեփական էթնիկ հանրության համար պատմաշինարարությամբ զբաղվելը դրանց ինքնահաստատման միակ ուղին է: Այն, ինչ Հայաստանի արևելյան հատվածում ժամանակին չհասցրեց անել օսմանցի թուրքը, շարունակեց և շարունակում է ադրբեջանցի թուրքը…
Պանթուրքիզմի ցնդաբանությունը նրա հետևորդներին դարձրել է գաղափարագար…

• Սամվել Կարապետյան

99 տարի առաջ՝ այս օրերին, Երևանի մատույցներում հայ ժողովուրդը կենաց ու մահու կռիվ էր մղում թուրքական կանոնավոր բանակների դեմ: Մայր հողի վրա ծվարած հայության վերջին բեկորները բռնցքվել էին Արարատյան դաշտում: 
Երիտթուրք բորենիները չէին բավարարվել Արևմտյան Հայաստանի հայապարպմամբ. նրանք Հայաստանի արևելյան հատվածում նույնպես հրեշավոր ծրագրեր ունեին իրագործելու, և 1918 թվականը, նրանց կարծիքով, ամենահարմար ժամանակն էր: Խախտելով 1917 թ. դեկտեմբերի 5-ի Երզնկայի հաշտության զինադադարը՝ թուրքական բանակը 1918-ի հունվարի 28-ին սկսեց ռազմական գործողությունները: Աշխարհաքաղաքական կացությունը հօգուտ Թուրքիայի էր, վերջինս ուներ Գերմանիայի պես դաշնակից… Ռուսական Կովկասյան ռազմաճակատը կազմալուծվել էր… 

• Ռաֆայել Թադևոսյան 

99 տարի առաջ՝ այս օրերին, Երևանի մատույցներում հայ ժողովուրդը կենաց ու մահու կռիվ էր մղում թուրքական կանոնավոր բանակների դեմ: Մայր հողի վրա ծվարած հայության վերջին բեկորները բռնցքվել էին Արարատյան դաշտում: 
Երիտթուրք բորենիները չէին բավարարվել Արևմտյան Հայաստանի հայապարպմամբ. նրանք Հայաստանի արևելյան հատվածում նույնպես հրեշավոր ծրագրեր ունեին իրագործելու, և 1918 թվականը, նրանց կարծիքով, ամենահարմար ժամանակն էր: Խախտելով 1917 թ. դեկտեմբերի 5-ի Երզնկայի հաշտության զինադադարը՝ թուրքական բանակը 1918-ի հունվարի 28-ին սկսեց ռազմական գործողությունները: Աշխարհաքաղաքական կացությունը հօգուտ Թուրքիայի էր, վերջինս ուներ Գերմանիայի պես դաշնակից… Ռուսական Կովկասյան ռազմաճակատը կազմալուծվել էր… 

• Ռաֆայել Թադևոսյան 

Մոտավորապես մեկ տարի առաջ «Ակունքի»  եթերում առաջին անգամ խոսել ենք 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի մեր մտավորական երախտավորներից մանկավարժ, լեզվաբան և հայագետ Գրիգոր Վանցյանի կյանքի ու գրավոր ժառանգության մասին: Հրատարակվել էր նրա գրավոր ժառանգությունը՝ «Երկերի ժողովածուն»՝ երկու հատորով: Վերջերս էլ տպագրվել է «Ուսումնասիրություններ և հրապարակումներ» հատորը, որտեղ ամփոփված են նրա կյանքին ու ստեղծագործությանն առնչվող գործերը՝ գրախոսականներ, նամակներ, հեռագրեր, կենսագրական համառոտ տեղեկություններ, մահախոսականներ, աղբյուրագիտական տեղեկություններ, ուսումնասիրություններ, այլևայլ նյութեր: Առանձնապես ուշագրավ են Հովհաննես Թումանյանին նրա հասցեագրած նամակները, որոնք տպագրվել են առաջին անգամ:

• Վահե Սարգսյան

ՀՀ ՊՆ «Մայր Հայաստան» ռազմական թանգարանի առօրյան բավական աշխույժ է: Բայց տարվա մեջ մեկ օր՝ Մայիսի 9-ը, թանգարանի և հուշահամալիրի այցելուների համար աստեղային է: Մայիսի 9-ը Մեծ հայրենականում տարած հաղթանակի օրն է, հաղթանակ, որը նաև մենք ենք կերտել՝ անասելի ծանր գնով, և ապահովել մեր գոյության իրավունքը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում: 
Մայիսի 9-ի խորհուրդը 50 տարի անց սրբացրեց Արցախյան պատերազմի հաղթական սերունդը՝ ազատագրելով անառիկ Շուշին: Այդ օրը նաև եռատոն ենք նշում: Մայիսի 9-ը Շուշիի ազատագրման, Արցախի Պաշտպանության բանակի ու Երկրապահ կամավորականների միության օրն է: 

• Ավագ Հարությունյան

Եվրոպայում հրեաների, սլավոնների, ազգային և որոշ այլ փոքրամասնությունների զանգվածային ոչնչացումը Գերմանիայի նացիոնալ-սոցիալիստների ծրագիրն էր, որը պետությունն իրականացնում էր իր բանակի միջոցով, հիմնականում՝ գազախցիկներում: Իսկ Արևմտյան Հայաստանում և Թուրքիայի հայաբնակ վայրերում հայերի ոչնչացմանը լծվել էր կայսրության պետական մեքենան՝ իր ողջ հզորությամբ ու խաժամուժով. կանոնավոր բանակից զատ ընդգրկել էր նաև շարքային թուրքերին, քրդերին, չերքեզներին, բանտերից ազատ արձակած քրեական հանցագործներին և այլ տարրերի: Այսինքն՝ Թուրքիայի կառավարությունն ի՛նքն է իր ժողովրդին դարձրել հանցագործ: Իսկ Թուրքական պետությունը և թուրք ժողովուրդը երբևէ ընդունելո՞ւ են իրենց մեղքը Հայոց ցեղասպանության համար… Հայ ժողովուրդը երբևէ ներելո՞ւ է ցեղասպան Թուրքիային և թուրք ժողովրդին «1915»-ի համար… 

• Ռաֆայել Թադևոսյան

Այսօր՝ Մեծ եղեռնից ավելի քան հարյուր տարի անց, այդ արյունահեղության սպառնալիքը չի վերացել. թուրքը ժամանակին չի կարողացել վերջնականապես լուծել իր առաջ դրած խնդիրը՝ «վերացնել հայն ու Հայաստանը»: 2016-ին եղեռնագործի ձեռագիրը կրկին տեսանք Թալիշում… 
Վաղուց է ինձ տանջում մեղքի զգացումը Հայոց ցեղասպանության զոհերի համար: Հետո այդ զոհերին գումարվեցին Արցախյան ազատամարտի զոհերը՝ համեմատաբար այլ ենթատեքստով, 2016-ի ապրիլյան զոհերը… Արդեն քանի տարի ես սպանվում եմ զինադադար կոչված այս աճպարարության զոհ դարձած յուրաքանչյուր հայ զինվորի հետ… Եվ անընդհատ ուղեղս սղոցում է նույն հարցը. «Ինչո՞ւ ենք թույլ տալիս, որ մեզ սպանեն…»: 

• Ռաֆայել Թադևոսյան 

Թե ինչու 1988-ի փետրվարյան խաղաղ ցույցերի ցուցապաստառների բովանդակությունը փոխվեց հատկապես Սումգայիթի ցեղասպանությունից հետո, ինքնին հասկանալի է: 
Մեր պայքարը սահմանադրական էր, ժողովուրդն իր ըմբոստությունն արտահայտում էր խաղաղ ցույցերի ու երթերի միջոցով, իսկ գաղափարական ընդվզումը դրսևորում էր ցուցապաստառներում, որոնց ընձեռած հարուստ նյութը ուսումնասիրության աղբյուր է հետազոտողների համար:
Ուշագրավ է ցուցապաստառների բովանդակության գեղարվեստական կողմը. հաճախ էինք այնտեղ տեսնում մեջբերումներ մեր նշանավոր մտավորականների, հատկապես բանաստեղծների չափածո խոսքից: Սա նաև խոսում է այն մասին, թե մեր գրողները որքա՜ն ճիշտ գրականություն են ստեղծել մեզ համար…

• Հարություն Մարության